Powstanie Aristonikosa

Powstanie Aristonikosa zwane w rzymskim źródłach jako Bellum Asiaticum było ważnym etapem w budowie Imperium Rzymskiego. Utworzenie rzymskiej prowincji w miejsce państwa Attalidów otwierało nowy rozdział w historii Azji Mniejszej. Dotychczasowa obecność Rzymu ograniczająca się do nacisków politycznych i rozgrywania animozji między pomniejszymi władcami zastąpiona została stałą obecnością Rzymian w Azji. Klęska Aristonikosa przyspieszyła bieg wydarzeń na Wschodzie – nieco ponad sześćdziesiąt lat później rzymska granica oparła się o Eufrat.

Zmagania, które początkowo miały formę wojny o tron, a w następnej fazie wyewoluowały do wojny społecznej odegrały istotną rolę w historii Republiki Rzymskiej. Wydarzenia z Azji Mniejszej zbiegły się w czasie z poważnym kryzysem w Rzymie. W 133 roku p.n.e doszło do poważnego przesilenia w Republice.

Trybun ludowy Tyberiusz Semproniusz Grakchus zgłosił kontrowersyjną reformę agrarną, która spotkała się ze zdecydowanym sprzeciwem większości senatu. Grakchus pragnął sfinansować część reformy za pomocą skarbca królewskiego, który Attalos III zapisał ludowi rzymskiemu. Kwestie Azji odgrywały również ważną role w polityce Gajusza Grakchusa, ideowego następcy starszego brata.

 

Źródła

Badacz zainteresowany powstaniem Aristonikosa musi liczyć się z ubogim materiałem źródłowym. O interesującym nas konflikcie wspomina co prawda sporo tekstów antycznych, są to jednak informacje przeważnie lakoniczne. Pomocne okazują się inskrypcje odnoszące się do wojny z lat 133- 129 p.n.e, jednak nie są one w stanie uzupełnić braku źródeł pisanych.

Najważniejszym źródłem do powstania Aristonikosa jest Strabon. Kilka ciekawych informacji na temat kampanii konsula Krassusa znajdziemy w pracy Pawła Orozjusza, „Historia przeciw poganom” i Waleriusza Maksimusa, Factorum et Dictorum. Wzmianki o Bellum Asiaticum znajdują się również w pracach  Wellejusza Paterkulusa – „Historia rzymska”, Lucjusza Anneusza Florusa – „Zarys dziejów rzymskich”, Eutropiusza – „Brewiarium od założenia Miasta”. Krótkie passusy na interesujący nas temat zawarte są w dziełach Tacyta, Liwiusza, Sallustiusza, Festusa i Cycerona.

 

Geneza konfliktu

 

Późną wiosną lub wczesnym latem 133 roku p.n.e doszło w Azji Mniejszej do wydarzeń, które pociągnęły za sobą głębokie zmiany w geopolityce regionu. W wieku zaledwie trzydziestu trzech lat niespodziewanie zmarł król – Attalos III Filometor Euergetes. Władca był bezdzietny, na jego osobie wymarła zasłużona dla Pergamonu dynastia Attalidów.

Na podstawie testamentu pozostawionego przez Filometora jego królestwo przypadało ludowi rzymskiemu, poza kilkoma miastami na czele z byłą stolicą – Pergamonem, które zostały wyzwolone przez Attalosa.

Testament króla budzi wiele kontrowersji wśród badaczy. Trwają spory na temat datacji testamentu, przesłanek którymi kierował się Attalos sporządzając zapis i prawdziwości dokumentu. Pojawiały się głosy, że testament nigdy nie istniał lub był sfałszowany.

Aristonikos

Zapisu nie uznał Aristonikos – który ogłosił się królem Pergamonu i przyjął dynastyczne imię Eumenes III.

Większość źródeł jest zgodna co do tego, że w żyłach Aristonikosa płynęła królewska krew. Zdaniem Plutarcha Aristonikos był synem króla Eumenesa II i córki jakiegoś nieznanego z imienia cytrzysty. Justynus potwierdza tę informację, dodając, że matka Aristonikosa miała na imię Efezja. Florus nazywa Aristonikosa zuchwałym młodzieńcem królewskiej krwi.

Inaczej rzecz przedstawia Wellejusz Paterkulus, który nazywa Aristonikosa samozwańczym potomkiem rodu królewskiego. Również Diodor nie potwierdza królewskiego pochodzenia pretendenta pisząc: (…) Aristonik rościł sobie pretensje do królestwa, które mu się nie należało (…)”.

 

Lata 133 – 132 p.n.e

 

Większość historyków idąc za relacją Diodora uważa, że Aristonikos rozpoczął rewoltę w portowym mieście Leukai, leżącym między Smyrną a Fokają. Był to obszar osadnictwa wojskowego Attalidów. Pretendent zdołał pozyskać poparcie części tamtejszych żołnierzy i marynarzy. Wokół jego osoby skupili się wszyscy ci, którzy najwięcej by stracili na zlikwidowaniu władzy królewskiej. Wydaje się, że w tym czasie do sprawy uzurpatora przyłączyła się również Fokaja.

Samozwańczy król planował prawdopodobnie zdobyć Pergamon – stolicę królestwa. Opanowanie Pergamonu niosłoby za sobą dwojakie korzyści – po pierwsze zdobycie stolicy miałoby wymiar propagandowy, po drugie – opanowanie skarbca królewskiego znajdującego się w mieście pozwoliłoby Aristonikosowi zwerbować nowe oddziały i pokryć koszty dalszych kampanii wojennych.

W Pergamonie zdawano sobie sprawę z niebezpieczeństwa, aby przeciwstawić się agresorowi władze miasta wydały szereg rozporządzeń – nadano pełne prawa obywatelskie żołnierzom i ich rodzinom przebywającym w mieście i jego okolicach. Pełnie praw obywatelskich otrzymali również cudzoziemcy na stałe przebywający w Pergamonie i na jego terytorium.

Wykonano również gest w kierunku wyzwoleńców i królewskich niewolników. Niewolnicy zostali wyzwoleni i otrzymali status parojków. Dzięki tym krokom udało się pozyskać lojalność byłych żołnierzy attalidzkich i zminimalizowano niebezpieczeństwo buntu niewolników.

 

Uzurpator

 

Z ubogich źródeł trudno odtworzyć przebieg walk z 133 roku p.n.e. Z pewnością działania wojenne koncentrowały się na wybrzeżu.

Przeciwko uzurpatorowi wystąpiły greckie miasta, które nie chciały oddać wolności którą otrzymały z łaski Attalosa III.

W początkowej fazie wojny na czoło koalicji anyaristonikosowej wysunął się Efez, którego flota pokonała okręty Aristonikosa w bitwie w pobliżu terytorium Kyme. Nie jest jasne skąd Efez wziął okręty. Popularna jest teoria, że Efezyjczycy użyli byłej floty królewskiej stojącej w ich porcie.

 

Państwo Słońca

 

Klęska pod Kyme zmusiła Aristonikosa do zmiany strategii. Uzurpator porzucił tereny przybrzeżne i wycofał się w głąb interioru, gdzie w oparciu o miejscową biedotę i niewolników rozbudował armię. Swych zwolenników nazwał heliopolitanami – obywatelami słońca. Ideologia ta odwoływała się do boga Słońca (Heliosa), który jak wszystkie bóstwa solarne utożsamiany był z pojęciami równości  sprawiedliwości.

Fakt oparcia się Aristonikosa na biedocie i niewolnikach pozwolił marksistowskim historykom wysnuć hipotezę o niewolniczym charakterze wojny, która miała być efektem walki klasowej. Obecnie pogląd ten jest odrzucany, zwraca się uwagę, że Aristonikos odwołał się do mas ludowych dopiero w momencie, gdy poniósł klęskę w starciu z greckimi miastami.

W szeregach armii uzurpatora oprócz byłych osadników wojskowych, wiejskiej biedoty i niewolników znalazła się duża liczba Traków. Fakt ten wespół z informacjami o ataku Traków na Sestos stał się podstawą do wysnucia przez Davida Pottera hipotezy, że Aristonikos rozpoczął wojnę od zebrania armii w Tracji i dopiero wówczas rozpoczął działania wojenne w Azji.

Niewiele zachowało się informacji na temat oblężeń Kyzikos i Sestos. Nie jest nawet pewne czy wojska oblegające miasta miały związek z Aristonikosem, również datacja tych wydarzeń jest niepewna.

Kyzikos było bogatym ośrodkiem słynącym z handlu zbożem. W odróżnieniu od Sestos Kyzikos nigdy nie podlegało władzy Attalidów. Miasto leżało nad Morzem Marmara, położone było na wyspie Arktonnesos (Wyspa Niedźwiedzia) połączonej ze stałym lądem wąską groblą.

Dogodna lokalizacja ułatwiała obronę. Jednak mieszkańcy poczuli się na tyle zagrożeni, że zwrócili się o pomoc do namiestnika Macedonii, Marka Koskoniusza. Nie wiemy jakie środki podjął rzymski namiestnik aby wspomóc Kyzikos, w każdym razie wdzięczni mieszkańcy uhonorowali swego wysłannika  – Machona, syna Asklepiadesa inskrypcją honoryfikacyjną. Ostatecznie napastnikom nie udało się zdobyć ani Sestos, ani Kyzikos.

Również przeciwnicy Aristonikosa nie próżnowali. Do Rzymu udał się wysłaniec pergamoński, Eudemos z informacją o testamencie Attalosa III. Trybun ludowy, Tyberiusz Grakchus postanowił wykorzystać sytuację do sfinansowania reformy agrarnej – „Wtedy to Tyberiusz natychmiast zwołał zgromadzenie ludowe i postawił wniosek, żeby skarb królewski przywieźć do Rzymu i rozdzielić go tutaj miedzy właśnie tych obywateli, którzy przy obecnej reformie rolnej wylosują przydział ziemi, a to celem umożliwienia  im zagospodarowania się na roli i nabycia odpowiedniego sprzętu do jej uprawy”.

Pomysły Tyberiusza spotkały się z gwałtowną reakcją opozycji senackiej. W Rzymie wybuchły zamieszki, w których zginął trybun ludowy. Dopiero po śmierci Tyberiusz senat zdecydował się przyjąć spadek.

Rzymianom oprócz paraliżu władz centralnych wiązały ręce wojny w Hiszpanii, na Bałkanach i na Sycylii, przeciwko zbuntowanym niewolnikom.

Apogeum buntu – 132 rok p.n.e

 

W 132 roku p.n.e przegrupowana i uzupełniona zaciągiem wśród heliopolitów armia uzurpatora odniosła kilka sukcesów. Aristonikosowi udało się podstępem opanować Thyatejrę, a następnie Apollonis.

W Thyatejrze uzurpator zaczął wybijać swoje pierwsze monety zwane cistophori, kolejne emisje pochodziły z mennic z Apollonis, ostanie monety wybijane przez Aristonikosa bite były w mennicy w Stratonice.

Listę miast zdobytych przez uzurpatora uzupełnia Florus, który podaje, że łupem samozwańca padły: Myndos, Samos i Kolofon. Armie Aristonikosa działały z dużym rozmachem. Fakt zdobycia wyspy Samos świadczy o tym, że Aristonikos odbudował flotę.

Sukcesy Aristonikosa spotkały się z kontrakcją koalicji poleis, wśród których najważniejszą role odgrywał – Pergamon i Efez. Miasta te pragnąc zachować niezależność wystawiły armię, którą dodatkowo wsparły posiłki przysłane przez sąsiednie państwa – Bitynię i Kapadocję.

Dokładny przebieg walk nie jest znany, ale wydaje się, że nastąpił klincz. Żadna ze stron konfliktu nie miała wystarczających sił żeby zdominować przeciwnika i odnieść ostateczny sukces.

 

Rzym włącza się do wojny

 

Niestabilna sytuacja wewnętrzna Republiki Rzymskiej uniemożliwiła natychmiastowe wysłanie armii do Azji. Dopiero pod koniec 133 lub na początku 132 roku p.n.e Rzymianie podjęli pierwsze kroki przeciw Aristonikosowi. Do Azji udała się komisja złożona z pięciu senatorów z Publiuszem Scypionem Nazyką na czele.

Legaci mieli przejąć z zarząd ziemie zapisane Republice przez Attalosa. Innym ważnym zadaniem, które komisja miała wykonać była walka z Aristonikosem.

Ze źródeł nie wynika żeby wysłannicy otrzymali jakieś wojska, musieli zatem ograniczyć się do wykorzystania oddziałów greckich miast i ościennych królów. Z nielicznych inskrypcji wiadomo, że legaci prowadzili pewne operacje wojenne przeciw buntownikom. Nazyka wkrótce zmarł w Pergamonie, a wojskom greckich miast nie udało się złamać potęgi  Aristonikosa.

Wobec rozszerzania się obszaru powstania konieczne okazało się wysłanie legionów na Wschód. Kwestia dowództwa w wojnie przeciw Aristonikosowi doprowadziła do sporu między konsulami – Publiuszem Licyniuszem Krassusem Diwesem Mucjanusem a Lucjuszem Waleriuszem Flakkusem. Sprawę komplikował fakt, że obaj kandydaci pełnili funkcje kapłańskie, które zabraniały im opuszczania stolicy. Flakkus był flaminem Marsa, zaś Krassus ponifexem maximum.

Ostatecznie lud rzymski zdecydował, że przeciw Aristonikosowi wyruszą obaj konsulowie, ale pierwszeństwo w dowództwie otrzymał Krassus.

Publiusz Licyniusz Krassus Diwes Mucianus wywodził się z potężnego plebejuszowskiego rodu od wieków posiadającego znaczne wpływy w Republice Rzymskiej. Konsul z roku 131 p.n.e był podobnie jak Flakkus jednym ze zwolenników Tyberiusza Semproniusza Grakcha, z trybunem ludowym łączyły go również więzy rodzinne – córka Krassusa była żoną Gajusza Semproniusza Grakcha, młodszego brata Tyberiusza.

Krassus był znakomitym prawnikiem i bardzo bogatym człowiekiem. Przydomek Diwes – „bogaty” nie wziął się znikąd. Majątek Krassusa szacowano na sto milionów sesterców.

Jak pokazała przyszłość Krassus miał talent do nauki języków obcych. W czasie krótkiego pobytu w Azji szybko opanował grekę, dzięki czemu zyskał uznanie wśród greckich sojuszników, do których przemawiał w ich języku.

O talentach militarnych konsula niewiele można powiedzieć, Diwes przed wyruszeniem na Wschód nie miał doświadczenia jako wódz. W trakcie operacji przeciw Aristonikosowi pokazał się jako człowiek surowy wobec sprzymierzeńców.

 

Kampania Krassusa

 

Konsulowie wyruszyli prawdopodobnie wiosną 131 roku p.n.e z Italii. Siły którymi dysponowali Rzymianie nie są znane. Jesteśmy ograniczeni jedynie do zdawkowego stwierdzenia Orozjusza, że: „Krassusowi przyznano świetnie wyposażoną armię”. Armia konsularna przeważnie składała się z dwóch legionów rzymskich wzmocnionych przez kolejne dwa legiony sprzymierzeńców.

Biorąc jednak pod uwagę, że przeciw Aristonikosowi wyruszyło dwóch konsulów siły rzymskie mogły być liczniejsze niż standardowo.

Na miejscu konsulowie mogli liczyć na wsparcie wojsk greckich miast i okolicznych królów – sprzymierzeńców Republiki. Posiłki Krassusowi dostarczyły między innymi Halikarnas, który wysłał okręty i prawdopodobnie Bizancjum. Swoje wojska po raz kolejny wysłali władcy Bitynii – Nikomedes Epifanes, Pontu – Mitrydates V Euergetes, Kapadocji – Ariarates V Filopator i Paflagonii – Pylemenes.

Jak zauważa Daubner królów oprócz strachu przed Rzymem zachęcały do działania perspektywy łupów, a być może nabytków terytorialnych kosztem dawnego państwa Attalidów. Wiadomo, że po ostatecznym pokonaniu Aristonikosa król Pontu Mitrydates V i następcy Arararatesa V otrzymali część ziem Attalidów.

Operacje prowadzone przez Rzymian koncentrowały się na wybrzeżu. Jednym z epizodów kampanii 131 roku p.n.e był atak na Leukai – miasto gdzie rozpoczęło się powstanie. Rzymianie rozpoczęli regularne oblężenie Leukai, ale brakowało im materiałów do zbudowania taranu. Krassus posłał po potrzebne materiały do sprzymierzonego miasta Myllata (identyfikowanego jako Mytilene lub Mylasa, Mylatta).

Wówczas to doszło do incydentu, w efekcie którego miejscowy inżynier poznał na własnej skórze rzymską surowość.

Nie wiadomo czy ostatecznie Rzymianom udało się zdobyć miasto. Na podstawie passusu u Orozjusza, wiemy jednak, że Krassus osiągnął pewne sukcesy w walce w powstańcami –  „(…) gdy dochodziło do bitwy, zwycięstwo było zawsze po stronie Krassusa”.

Mimo pochwał ze strony Orozjusza wygląda na to, że rzymski wódz nie zdołał dokonać przełomu w wojnie. Co gorsza pod koniec swego dowództwa dał się wciągnąć w bitwę, która zakończyła się dla niego katastrofą.

Wojska rzymskie zostały rozbite przez powstańców pod koniec 130 roku lub na początku 129 roku p.n.e gdzieś między miastami Elaea a Myrina.

Niestety prawie nic nie wiemy o przebiegu bitwy. Justynus podaje, że przyczyną klęski Rzymian było niedbalstwo Krassusa, który nie ustawił należycie szyku. Nieznane są też rzymskie straty. Przypuszczalnie były wysokie – Orozjusz podaje, że: „wojsko [rzymskie – dop. M.K] doznało niepowetowanych strat”.

Krassus dostał się do niewoli, w której zginął. Okoliczności śmierci wodza Rzymian  są niepewne. Źródła podają różne wersje przebiegu wydarzeń. Mimo pewnych rozbieżności w szczegółach w dziełach antycznych autorów dominuje pogląd, że dumny Rzymianin bądź to popełnił samobójstwo, bądź celowo sprowokował strażników żeby go zabili.

Eutropiusz podaje, że ciało Krassusa zostało okaleczone – odcięto Rzymianinowi głowę, którą Aristonikos wysłał królowi Kapadocji – Ariaratesowi, resztę ciała konsula pochowano w Smyrnie. Makabryczny podarunek miał zapewnie wywrzeć presję na władcy Kapadocji i naocznie uzmysłowić mu, że Rzym nie jest niepokonany.

Ariarates V Filopator poległ jakiś czas po Krassusie, niestety źródła milczą w jakich okolicznościach stracił życie król Kapadocji. W każdym razie Aristonikosowi ubył kolejny rywal.

Zwycięstwo nad Krasusem było największym sukcesem Aristonikosa w całej wojnie, nie przechyliło jednak szali zwycięstwa na stronę samozwańczego króla. Rzym po raz kolejny udowodnił że jest niczym mityczna hydra, której gdy utniesz głowę na jej miejsce wyrasta nowa. Podobnie Republika Rzymska mimo klęsk na polach bitew dzięki wielkim rezerwom ludzkim była w stanie wystawić kolejne armie.

 

Kampania Perpenny

 

Do Azji udał się nowy konsul Marek Perpenna. Okazał się on bardziej kompetentnym i szczęśliwym wodzem niż poprzednik. Perpenna pod wieloma względami był przeciwieństwem Krassusa – pochodził ze skromnego rodu, był homo novus. Przypuszcza się że w odróżnieniu od Krassusa posiadał doświadczenie jak wódz.

Chronologia wydarzeń mających miejsce po śmierci Krassusa jest trudna do ustalenia. Najkonkretniejszy jest Orozjusz, który podaje, że Perpenna pojawił się w Azji niedługo po klęsce pod Leuke. Z drugiej strony Justyn informuje że Krassus poległ jako prokonsul, co wskazuje że feralna dla Rzymian bita została stoczona już w 130 roku p.n.e.

Perpenna działał szybko atakując armię powstańców pod Stratoniką. Element zaskoczenia miał odegrać kluczową rolę w sukcesie nowego wodza Rzymian. – „przypuszczając niespodziewany atak pozbawił go [tj. Aristonikosa – wtrącenie – M.K] prawie całej armii i jego samego zmusił do ucieczki”.

Pobity uzurpator schronił się wraz z resztkami armii za murami Stratoniki, gdzie został oblężony przez Rzymian.

Lokalizacja Stratoniki budziła spory wśród historyków. Istnieją dwa miasta które wchodzą w grę – Stratonika nad rzeką Kaikos i druga Stratonika, leżąca w Karii. Obecnie dominuje pogląd że Aristonikos stoczył swój ostatni bój pod Stratoniką nad Kaikos.

Gdy skończyły się zapasy żywności miasto skapitulowało. Aristonikos dostał się do niewoli i został przewieziony do Pergamonu – miał uświetnić triumf rzymskiego wodza w stolicy. W ręce zwycięzcy wpadł również skarbiec Attalosa, który Perpenna wysłał na statkach do Rzymu. Pogromcy Aristonikosa nie dane było cieszyć się owocami zwycięstwa. Perpenna zachorował i zmarł w Pergamonie, gdzie został pochowany.

 

Kampania Maniusza Akwiliusza

 

Rozbicie głównej armii powstańców i schwytanie wodza rebelii nie oznaczało końca wojny. Ogniska oporu tliły się w górzystej Myzji, Karii i Lidii. Zadanie zgniecenia resztek buntu przypadło w udziale Maniuszowi Akwiliuszowi.

Dla nowego wodza zanosiło się na wojnę bez wielkiej chwały i łupów, za to z dużą ilością żmudnych oblężeń. Pomysłowy Akwiliusz jednak znalazł sposób by szybko złamać opór niedobitków.

Jak relacjonował Florus: „Kres dalszej wojnie w Azji położył Akwiliusz. Zmusił on niektóre miasta do kapitulacji, nalawszy – o zbrodnio! – trucizny do źródeł. Fakt ten jak z jednej strony przyspieszył zwycięstwo, tak z drugiej okrył je hańbą; święty do tej pory oręż rzymski splamił swe imię, kiedy wbrew prawom boskim i zwyczajom przodków posłużono się wstrętnymi truciznami”.

Aristonikos został przewieziony do Rzymu, gdzie uświetnił w 126 roku p.n.e triumf Maniusza Akwiliusza. Następnie z rozkazu senatu samozwańczy król został uduszony w więzieniu.

 

Provincia Asia

 

Tereny dawnego królestwa Attalidów zostały rozparcelowane na trzy części. Posiadłości Pergamonu leżące w Europie dołączono do prowincji Macedonii. Troada, Myzja, Lydia oraz część Frygii i Karii utworzyły nową rzymską prowincję Azja.

Część słabo zurbanizowanych terenów podarowano sąsiednim królom, którzy wykazali się lojalnością w czasie wojny. Następcy zmarłego w czasie wojny Ariaratesa Filopatora otrzymali Likaonię. Największym beneficjentem został król Pontu, który zyskał część Frygii.

W niedalekiej przyszłości kwestia Frygii okazała się jednak kością niezgody pomiędzy Rzymem a Pontem. Senat oskarżył Euergetesa, że przekupił rzymskiego wodza Maniusza Akwiliusza i w ten sposób uzyskał podarowanie Frygii.

Około roku 124 Gajusz Grakchus przemawiając przed ludem przeciw lex Aufeia mówił, że ci, którzy sprzeciwiają się uchwaleniu prawa – wyjąwszy oczywiście jego samego – przekupieni zostali przez bityńskiego króla Nikomedesa III; tych zaś, którzy je popierali przekupił z pewnością Mitrydates V, król Pontu. Najgorsi byli jednak ci, którzy nie stanęli po żadnej ze stron. Oni bowiem, jak twierdził Grakchus, wzięli pieniądze od obu władców.

Zdania na temat czy Akwiliusz działał w granicach prawa przyznając królowi Pontu Frygię są podzielone. W każdym razie Rzym wykorzystał śmierć Mitrydatesa V aby odebrać sporne ziemie jego małoletnim synom – Mitrydatesowi VI Eupatorowi i Mitrydatesowi Chrestosowi.

Nowa prowincja okazała się żyłą złota dla Rzymian, którzy szybko rozpoczęli eksploatację nowo zdobytych obszarów. Aby skuteczniej egzekwować podatki na terenie prowincji Gajusz Grakchus wydzierżawił w 123 roku na mocy lex Sempronia de provincia Asia zbieranie podatków publikanom.

Ucisk podatkowy publikanów doprowadził do wrogości miejscowej ludności – „Poprzez podporządkowanie prowincji, arogancję i chciwość publikanów wywołał [tj. Gajusz Grakchus – przyp. aut.]  u podbitych ludów uzasadnioną nienawiść do Imperium Rzymskiego”.

W przyszłości nadużywanie władzy przez dzierżawców podatkowych doprowadzi do wybuchu nienawiści greckiej ludności do Romanoi (jak nazywali Grecy przybyszów z Italii) w czasie tak zwanych nieszporów efeskich.

Polecamy nowość wydawnictwa Atryda – „Ptolemeusze i Rzym. Przyjaźń czy zależność”.

Książkę „Ptolemeusze i Rzym. Przyjaźń czy zależność” można zamawiać wyłącznie do końca czerwca. Wydrukowanych zostanie tylko tyle egzemplarzy, ile było zamówień. Książkę można kupić na stronie Wydawnictwa Atryda.

Przeczytaj fragment książki – Eleusis – początek protektoratu rzymskiego nad Egiptem?

Bibliografia

Źródła:

 

Appian z Aleksandrii, Historia rzymska, tom II, tłum. L. Piotrowicz, Wrocław 2004.

Aulus Gellius, Noctes Atticae, –

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Gellius/home.html

Cyceron, Filipiki,

Diodorus Siculus, The Library of History –

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/home.html

Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, tom II, tłum. M. Brożek, Wrocław 2004.

Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa, tłum. I. Lewandowski, Warszawa 1988.

Wellejusz Paterkulus, Historia rzymska, tłum. E. Zwolski, Wrocław 2006.

Lucjusz Anneusz Florus, Zarys dziejów rzymskich, tłum. I. Lewandowski, Wrocław 2006.

Eutropiusz, Brewiarium od złożenia Miasta, w: Brewiaria dziejów rzymskich, Warszawa 2010.

Festus, Brewiarium dziejów ludu rzymskiego, w: Brewiaria dziejów rzymskich, Warszawa 2010.

Frontinus, Strategemata –

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Frontinus/Strategemata/home.html

Paweł Orozjusz, Historia przeciw poganom, tłum. H. Pietruszczak, Zgorzelec 2015.

Sallustiusz, Histories, http://www.attalus.org/translate/sallust.html

Strabo, The Geography, –

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/home.html

Tytus Liwiusz, Periochae,

Valerius Maximus, Factorum et Dictorum, –

http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Valerius_Maximus/3*.html

Tacyt, Roczniki, w: Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2004.

 

Strony internetowe:

http://asiaminor.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=8081

 

 

Opracowania i artykuły:

 

Adams J.P., Aristonikos and the Cistiphoroi, w: Historia: Zeitschrift fur Alte Geschichte 29, H. 3 (3^RD Qtr., 1980), s. 302-314.

Austin M.M., The Hellenistic World From Alexander to the Roman Conquest, New York 2006.

Badian E., Roman Imperialism In The Late Republic, Oxford 1968.

Ballesteros Pastor L., Cappadocia and Pontus, Client Kingdoms of the Roman Republic from the Peace of Apamea to the Beginning of the Mithridatic Wars (188 – 89 B.C.), pp. 45-63.

Daubner F., Bellum Asiaticum: der Krieg der Romer gegen Aristonikos von Pergamon und die Einrichtung der Provinz Asia, Munich 2006.

Drew-Bear T., Three Senatus Consulta concerning the Province of Asia, w: Historia: Zeitschrift fur Alte Geschichte, Bd. 21, H. 1 (1^st Qtr., 1972), s. 75-87.

Deman A., Science marxiste et histoire romaine, T. 19, Fasc. 4 (1960), s. 781-791.

Errington R.M., Historia świata hellenistycznego, Kraków 2010.

Potter D., Where Did Aristonicus Revolt Begin? w: Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 74 (1988), ss. 293-295.

Habicht C., The Seleucids and their rivals, The last Attalids and the origin of Roman Asia, [w:] The Cambridge Ancient History [CAH], vol. 8: Rome and the Mediterranean to 133 B.C. Cambridge 2008, s. 373 – 380.

Harris W. V., War And Imperialism In Republican Rome 327 – 70 B.C., Oxford 1979.

Piegdoń M., Krassus polityk niespełnionych ambicji, Kraków 2011.

Rigsby K.J., Provincia Asia, w: American Philological Association (1974-), Vol. 118 (1988), pp. 123-153.

Sherwin – White A.N., Roman Involvement in Anatolia, 167 – 88 BC, w: The Jurnal of Roman Studies, Vol. 67 (1977), pp. 62-75.

Wipszycka E., Bravo B., Historia starożytnych greków, t. III, Warszawa 2010.