Munus gladiatorium (walki gladiatorów) obok wyścigów rydwanów były ulubioną rozrywką mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego. O popularności krwawego sportu niech świadczą chociażby majestatyczne ruiny Koloseum. O tym, że zmagania gladiatorów były stałym tematem rozmów wśród ludu poświadczają także w swoich utworach Epiktet i Horacy.
Pomimo, iż wstęp na igrzyska gladiatorskie był płatny, to amfiteatry zapełniały się do ostatniego miejsca. Krwawymi zmaganiami na piasku emocjonowali się nie tylko prości ludzie, ale również cesarze – niektórzy z nich, jak na przykład Kommodus próbowali nawet swoich sił na arenie.
Walki gladiatorów kojarzą się głównie jako męska domena. Na kartach dzieł antycznych autorów spotykamy wiele wzmianek o sławnych gladiatorach. Imię Spartakusa jest powszechnie znane nawet dzisiaj. Jednak na igrzyskach występowali nie tylko mężczyźni, ale również kobiety. Niestety w źródłach znajdujemy jedynie kilka wzmianek o kobietach – gladiatorach.
Gladiatorki w czasach Nerona
Najwięcej o walkach kobiet na arenie słyszymy za panowania cesarza Nerona. Tacyt z ubolewaniem pisał, że: ”Igrzyska gladiatorskie w tymże roku odbyły się z podobną jak poprzednie wspaniałością; ale większa liczba dostojnych niewiast i senatorów zhańbiła się swym występem na arenie”.
Udział arystokratek jest zaskakujący. W Rzymie uważano gladiatorstwo za jedną z zakazanych profesji.
Zagadką pozostają motywy, które kierowały kobietami z dobrych domów biorących udział w tego typu zawodach. Arystokratki występując na arenie narażały się na społeczne napiętnowanie i co gorsza na infamię.
Z okazji wizyty króla Armenii Tiridatesa, który przybył złożyć hołd Neronowi cesarski wyzwoleniec Patrobius zorganizował w Puteoli igrzyska, w którym wzięli udział zarówno mężczyźni, jak i kobiety, wszyscy pochodzący z Afryki.
Również żyjący w czasach Nerona sławny Gajusz Petroniusz wspomina w swym utworze „Satyricon”, o udziale kobiet w igrzyskach gladiatorskich. Arbiter elegantiarum pisał o gladiatorkach walczących z rydwanu jako essedarii.
Nazwa tego typu gladiatorów pochodzi od słowa essedum – lekkiego dwukołowego celtyckiego rydwanu. Essedarius zazwyczaj pojedynkował się z drugim essedariusem, znane są jednak wizerunki zawodników walczących z rydwanu z lwem.
Gladiatorki w Koloseum
Kolejne wzmianki o udziale kobiet w igrzyskach gladiatorskich napotykamy w źródłach opisujących dynastię flawijską. Zarówno cesarz Tytus, jak i jego następca – Domicjan pozwalali brać udział kobietom w występach na arenie.
Domicjan organizował: „walki z dzikimi zwierzętami i walki gladiatorów urządzał nawet nocami przy pochodniach: bitwy nie tylko mężczyzn ale także kobiet”. Co więcej ów cesarz miał zestawiać ze sobą w parach kobiety z karłami!
Do tej ostatniej informacji powinniśmy podchodzić jednak ostrożnie – Domicjan zaliczany był do „złych” cesarzy i nie miał dobrej „prasy”. Niewykluczone, że informacja o walkach kobiet z karłami została sfabrykowana przez nieprzychylnego cesarzowi Kasjusza Diona, żeby oczernić władcę.
Juwenalis, znany satyryk tworzący za panowania cesarzy Domicjana i Hadriana zdecydowanie nie zaliczał się do fanów gladiatrices. Juwenalis w wyjątkowo złośliwy sposób odnosi się do kobiet o wysokim statusie społecznym, które brały udział w treningach gladiatorskich.
Dla Rzymianina był to „świat na opak”, całkowicie przeciwstawny codziennym praktykom. Juwenalis szydzi w jednym ze swych utworów z dostojnych matron:
Kto nie zna butów z Tyru, treningów niewieścich?
Któż nie widział dziur, jakie pal na sobie mieści,
Który wyzywa tarczą, potem rąbie włócznią –
Godna trąby Floraliów, z wytrwałością dziką
Matrona, chyba że ją mocne zamierzenie
Ku zaiste prawdziwej prowadzi arenie
Może wstyd mieć kobieta, pokryta orężem,
Która płeć zmienia? – Kocha siłę, lecz być mężem
Nie chciałaby. Przyjemność tu do nas należy.
Miło, gdy można sprzedać część żonki odzieży:
Pasy, hełmy, okowy i ochronę nogi.
Jak zmieni rodzaj sportu – masz już żywot błogi:
Nagolennice własna wyprzedaje żona.
Czy to ta, co od tkanin cykladzkich spocona,
Której jedwab cieniutki mocno rani wdzięki?
Popatrz! Ciosy, z jakimi naśladuje jęki,
A pod ciężarem hełmu jakże się ugina,
Jak gęsta jej kolana ugina wiklina,
I śmiej się, gdy po walce dzban chwyta w rączęta
Lepida, Fabia Gurga, Metella wnuczęta.
Mówcie! Jaka aktorka wdziałaby te stroje
Kiedy? Azyla żona szłaby w takie boje?
Poza źródłami pisanymi dysponujemy jeszcze płaskorzeźbami i nagrobkami. Z drugiej połowy pierwszego wieku naszej ery pochodzi bogato wyposażony grób odnaleziony przypadkiem przez budowlańców przy Great Dover Street w londyńskiej dzielnicy Southwark. Złożono w nim ciało młodej kobiety, którą wielu badaczy identyfikuje jako gladiatrix.
W grobie znaleziono lampkę ze sceną gladiatorską, oraz wyobrażenie egipskiego boga Anubisa. Pochówek mimo iż bogaty był położony na obrzeżu cmentarzyska.
Jest to o tyle istotne, że niektóre starożytne miasta zakazywały pochówku na cmentarzu trzech kategorii obywateli: samobójców którzy się powiesili, ludzi którzy parali się prostytucją oraz gladiatorów.
Na podstawie tych poszlak postawiono hipotezę, że jest to miejsce spoczynku miejscowej gladiatrix, która zmarła między 70 a 80 rokiem naszej ery.
Część historyków zwraca jednak uwagę, że mogła to być osoba jedynie związana w jakiś sposób z gladiatorstwem, np. mogła być to służąca lub lokalna prostytutka.
O ile tożsamość kobiety pochowanej w grobowcu przy Great Dover Street budzi kontrowersje, to relief z Halikarnasu nie pozostawia wątpliwości, że mamy do czynienia z przedstawieniem walczących gladiatorek.
W XIX wieku w ruinach Halikarnasu (dzisiejsze Bodrum w Turcji) odnaleziono relief przedstawiający dwie walczące zawodniczki.
Wojowniczki noszą imiona: Achilla i Amazonia, nawiązujące do mitologii. Przyjmowanie przez gladiatorów pseudonimów nawiązujących do mitologicznych bohaterów było częstą praktyką, jak widać praktykowaną również przez kobiety.
Rywalki walczą w uzbrojeniu provocatora – rodzaju ciężkozbrojnego gladiatora. Obie przedstawione zostały na reliefie toples, pozostaje jednak otwartą sprawą czy faktycznie walczyły obnażone, czy autor reliefu celowo przedstawił je nago, pragnąć podkreślić, że mamy do czynienia z kobietami.
Achilla i Amazonia okazały się godnymi siebie rywalkami, ich walka zakończyła się remisem.
Innym dowodem na istnienie gladiatrices jest inskrypcja z Ostii, która głosi, że pewien duumwir (urzędnik) stojący na czele tego portowego miasta, urządził dla mieszkańców igrzyska, w których wzięły udział kobiety.
Venatio
Gladiatrices walczyły nie tylko między sobą, ale również z dzikimi zwierzętami. W źródłach znajdujemy wzmianki na temat walk kobiet z dzikimi bestiami (venatio).
Za panowania Tytusa, w czasie inauguracji otwarcia Amfiteatru Flawiuszów (Koloseum) na arenie wystąpił kobiety w roli venatores. O tym epizodzie wspominają zarówno Kasjusz Dion jak i Marcjalis.
Przy tej okazji Kasjusz Dion chwalił cesarza, że ten nie wystawił zawodniczek pochodzących z wyższej klasy społecznej. Jak widać senator przykładał dużą wagę do tego, aby na arenie nie występowały zawodniczki wywodzące się z wyższych sfer.
Znany nam już Juwenalis wspomina o Mewii, wojowniczce walczącej jako venatrix. Mewia walczyła z dzikami posługując się włócznią. Satyryk podkreśla, że kobieta występowała na arenie z odsłoniętą prawą piersią.
Trudno określić na ile powszechne było zjawisko wystawiania kobiet w munera. Na podstawie skąpych źródeł można dojść do wniosku, że widok gladiatrices na arenie był stosunkowo rzadki.
Z drugiej strony fakt, że wzmianki o kobietach gladiatorach odnajdujemy w kilku odległych od siebie częściach Imperium Romanum (Italia, Brytania, Azja) może świadczyć o czymś kompletnie przeciwnym.
Niejednoznaczny jest też stosunek samych Rzymian do występów gladiatrices. Przedstawiciele elit, jak Tacyt, czy Kasjusz Dion są wyraźnie negatywnie nastawieni do walk kobiet, również Juwenalis nie darzy uznaniem tej formy rozrywki. Szczególne oburzenie tych autorów budziły występy arystokratek.
Odmienne zdanie na ten temat prezentował Stacjusz, który określał widowiska z udziałem gladiatrices mianem: „Nowej rozkoszy dla oczu”.
Doktor Dariusz Słapek uważa że występy kobiet na arenie: „Była to zdegradowana i patologiczna forma męskich w charakterze igrzysk gladiatorskich, z której edytorzy munera czynili je bardziej atrakcyjnymi dla najprymitywniejszej części widzów amfiteatrów rzymskich”.
Ostatecznie walk kobiet zakazał cesarz Septymiusz Sewer w 200 roku naszej ery.
„A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie
i razem wszyscy radość nam swą okażcie”
W starożytności aktorzy tymi słowami kończyli występy na scenie. Czasy się zmieniły, więc jeśli powyższy artykuł przypadł Wam do gustu nie musicie dawać oklasków; swą sympatię możecie okazać w inny sposób – obserwując Antyczny.blog i udostępniając tworzone przeze mnie treści na Twiterze i Facebooku lub zapisując się do poniższego newslettera.
Bibliografia
Źródła
Kasjusz Dion, Historia rzymska.
Marcjalis, Księga widowisk, przeł. K. Różycka – Tomaszczuk, Wrocław 2015.
Tacyt, Roczniki, w Dzieje, przeł. S. Hammer, Warszawa 2004.
Petroniusz, Satyricon.
Swetoniusz, Domicjan, w: Żywoty Cezarów, przeł. J. Niemirska – Oliszczyńska, Wrocław 2004.
Opracowania
Grant M., 1980, Gladiatorzy, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Nosow K., Gladiatorzy. Krwawy spektakl z dziejów starożytnego Rzymu.
Słapek D., 2010, Sport i widowiska w świecie antyczny, Kraków – Warszawa.
antyczny.blog 