Zenobia nowa Kleopatra

Porównywano ją do sławnej królowej Egiptu, Kleopatry, od której zresztą miała podobno Zenobia pochodzić. Antyczni autorzy sławili jej wielką urodę. Była kobietą inteligentną, ambitną i pozbawioną skrupułów. W walce o władzę nie cofała się przed niczym – podejrzewano ją o mężobójstwo. Jej wybujała ambicja doprowadziła do wojny z Rzymem.

W drugiej połowie III wieku naszej ery Cesarstwo Rzymskie pogrążone były w poważnym kryzysie. Imperium szarpane było najazdami barbarzyńców, walkami z Persją i licznymi wojnami domowymi. W tych niespokojnych czasach rozbłysła gwiazda Odenata i  jego żony Zenobii.

Królowa pustyni

Oboje pochodzili z Palmyry – starożytnego miasta, położonego na pustyni syryjskiej, którego korzenie sięgają XII wieku p.n.e. Palmyra była bardzo ważnym punktem na szlaku karawanowym biegnącym z Mezopotamii do Syrii. Dzięki dogodnemu położeniu miasto szybko bogaciło się, rosła również liczba mieszkańców. W czasach Zenobii liczbę ludności Palmyry szacuje się na ok. 150 tysięcy ludzi.

Nowa Kleopatra

Trudno powiedzieć coś pewnego na temat pochodzenia i wczesnych lat Zenobii. W Historia Augusta napotykamy wzmiankę jakoby nasza bohaterka spokrewniona była z dynastią Ptolemeuszy i samą Kleopatrą. To jednak raczej produkt propagandy, która usiłowała poprzez powiązanie Zenobii ze znakomitą dynastią podnieść prestiż naszej bohaterki.

Inaczej relacjonują wczesne lata Zenobii źródła arabskie, jednakże ich wadą jest fakt, że  powstały w średniowieczu, setki lat po interesujących nas wydarzeniach.

Średniowieczny arabski kronikarz At-Tabarii twierdził, że Zenobia była córką szejka Amr Ibn Zariba stojącego na czele plemienia Amlaqi – jednego z czterech plemion Palmyry. Zarib miał polec w walce z konfederacją konkurujących plemion arabskich. Po śmierci ojca władze nad plemieniem przejęła Zenobia. Kobieta wyszła za mąż za Odenata i powiła mu syna – Waballata,  para miała więcej dzieci, w Historia Augusta wymienione są imiona kolejnych synów.

Zenobia miała wyróżniać się wielką inteligencją i urodą. Autor Historia Augusta tak ją opisywał: „Ramiona miała często obnażone, twarz śniadą, ciemnej barwy, oczy czarne, niezwykle żywe. Odznaczała się wspaniałymi zaletami ducha i niewiarygodną pięknością. Zęby miała tak białe, że wielu ludzi sądziło, iż zamiast zębów ma perły; głos donośny i męski”.

Jedną z pasji Zenobii była historia – podobno sporządziła wyciąg historii Wschodu i Aleksandrii. Była również poliglotką, świetnie posługiwała się językiem egipskim, znała również aramejski, grekę i łacinę.

W jej otoczeniu przebywało wielu uczonych. Jednym z jej dworzan był sławny rzymski filozof Longinus, który uciekając z Aten przed Gotami zatrzymał się w Palmyrze, gdzie podobno zaczął uczyć Zenobię literatury greckiej.

Zenobia była silną i wysportowaną kobietą – świetnie jeździła konno, zdarzało się, że maszerowała z piechotą  po trzy i cztery tysiące kroków. Uwielbiała również polowania.

Imperium w ruinie

Wielką rolę w kształtowaniu sytuacji geopolitycznej na Wschodzie miało dojście do władzy Sasanidów. Ten perski ród obalił partyjskich Arsakidów i rozpoczął agresywną politykę zagraniczną. Rządzona przez nową dynastię Persja szybko weszła na kurs kolizyjny z Cesarstwem Rzymskim.

Sasanidzi rościli sobie bowiem prawa do spuścizny po Achemenidach, jednak część ziem należących niegdyś do Persji należała wówczas do Rzymu. Konflikt był nieunikniony. Początkowo Persowie osiągnęli przewagę – Szapurowi I udało się pokonać trzech kolejnych rzymskich cesarzy. Największym sukcesem Króla Królów było wzięcie do niewoli cesarza Waleriana.

Władza Rzymu na Wschodzie zachwiała się. Klęski poniesione z rąk perskich nie były co gorsza jedynymi problemami Cesarstwa. Rzym był rozrywany kolejnymi wojnami domowymi toczonymi przez uzurpatorów, zaś granice na Renie i Dunaju były atakowane przez barbarzyńców.

W tych niespokojnych czasach rozbłysła gwiazda Odenata, męża Zenobii. Zdołał on pokonać armię perską i zdobyć Ktezyfont – jedną z siedzib Szapura I. Po tych sukcesach przybrał tytuł Króla Królów, natomiast cesarz Galien wynagrodził Odenata tytułem corrector totus orientis.

Regentka

Odenat nie cieszył się długo swoim powodzeniem, w 267 roku został zamordowany. O zorganizowanie spisku podejrzewano między innymi Zenobię, która miała ponoć zgładzić męża i jego syna z pierwszego małżeństwa, aby utorować drogę do władzy dla własnego potomka, Waballata.

Istniała również wersja, że za zamordowaniem Odenata stał cesarz Galien, który chciał pozbyć się nazbyt potężnego sprzymierzeńca. Jakakolwiek była prawda, śmierć Odenata otworzyła nowy rozdział w życiu Zenobii. Kobieta została regentką małoletniego syna.

W Rzymie zaakceptowano nowe porządki na Wschodzie. Imperium mające poważniejsze problemy na głowie nie zamierzało wchodzić w konflikt z Zenobią, tym bardziej, że ta początkowo uznawała zwierzchnią władzę Imperium Romanum.

Wojna z Rzymem

Prze kilka lat trwał ten dziwny układ, jednak żadna władza nie znosi konkurencji i konflikt był tylko kwestią czasu. Ambicje Zenobii były nie do zaakceptowania przez nowego cesarza Lucjusza Domicjusza Aureliana, który dążył do odbudowy Imperium. Nadzwyczajna pozycja jaką osiągnął ród Zenobii na rzymskim Wschodzie zagrażała integralności Cesarstwa, na co wojowniczy cesarz nie miał zamiaru dalej pozwalać.

W 270 roku wojska Zenobii najechały Palestynę i Arabię. Broniący Arabii wódź Trassus na czele III legionu Cyraneica został pokonany koło stolicy prowincji – Bosry. Sam Trassus poległ a prowincja dostała się w ręce najeźdźców. Następnym celem był Egipt, tym razem wyzwanie było o wiele większe.

Armia pod wodzą Zabdasa początkowo łatwo opanowała kraj nad Nilem. Wynikało to z faktu, że prefekt Egiptu, Tenagino Probus akurat walczył z piratami. Gdy prefekt zorientował się, co wydarzyło się w jego prowincji, powrócił i przepędził Palmyreńczyków. Kolejna ofensywa Zabdas zakończyła się fiaskiem, przez pewien czas walczono ze zmiennym szczęściem, ostatecznie armia Zenobii zdołała pokonać Rzymian, zaś Probus zginął w zasadzce.

Udało się również podporządkować część Azji Mniejszej – Galację i Kapadocję. Palmyryjka triumfowała – jej radość trwała jednak krótko, już niebawem karta odwróciła się i to Zenobia znalazła się w defensywie.

Aurelian po pokonaniu Gotów i zabezpieczeniu bałkańskiej granicy cesarstwa wyruszył na Wschód żeby rozprawić się z dawnymi sprzymierzeńcami. Wojska rzymskie przeprawiły się wiosną 272 roku przez cieśninę Bosfor w okolicach miasta Byzantion (dzisiejszy Stambuł) i ruszyły przez Azję Mniejszą w kierunku Syrii.

Rzymianie początkowo nie natrafili na opór, jedynie miasto Tyana nie chciało skapitulować. Rozgniewany cesarz miał powiedzieć: „Nie zostawię w tym mieście żywego psa”.

Legiony zaciekle szturmowały mury, miasto padło jednak w wyniku zdrady. Pewien mieszkaniec, Heraklammon zdradził krajan i doprowadził do upadku Tyany. Aurelian okazał jednak wspaniałomyślność i oszczędził ludność krnąbrnego miasta. Rozkazał natomiast zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią wybić wszystkie psy w mieście.

Bitwa pod Immae

Armia Zenobii dowodzona przez znanego nam już z podboju Egiptu Zabdasa zachowywała bierność czekając na przeciwnika w Syrii. Latem 272 roku doszło do konfrontacji pod Immae, niewielkim miasteczku w pobliżu Antiochii – stolicy prowincji Syria.

Zabdas pokładał nadzieję w zwycięstwo w swej ciężkozbrojnej jeździe – clibanarii, która miała zgnieść szyki Rzymian.

Aurelian był jednak utalentowanym i doświadczonym wodzem, zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa jakie stanowią zakuci w stal wschodni jeźdźcy. Aby zneutralizować siłę szarży clibinarii cesarz ustawił piechotę za rzeką Orontes i nakazał swojej mauretańskiej i dalmatyńskiej jeździe pozorowaną ucieczkę.

Clibinarii połknęli haczyk i uniesieni zapałem rzucili się w pogoń za „uciekającym” wrogiem. Ścigając lżej uzbrojonego przeciwnika złamali szyk, w dodatku ich konie zmęczyły się w letnim upale. Wówczas Rzymianie przeszli do kontrataku rozbijając zmęczonego i zaskoczonego wroga.

Armia Zenobii poniosła ciężkie straty i wycofała się do Antiochi, gdzie Zenobia urządziła przedstawienie mające zmanipulować mieszkańców miasta. Kazała popędzić ulicami Antiochii mężczyznę przypominającego z wyglądu cesarza, ubranego w cesarski strój, udając, że odniosła zwycięstwo i pojmała samego Aureliana!

Historia ta przypomina podstęp Kleopatry VII, która po klęsce pod Akcjum odegrała podobną szopkę w Aleksandrii. Współcześni historycy powątpiewają w prawdziwość historii podanej przez Zosimosa, zwracając uwagę na fakt, że Zenobia miała bardzo mało czasu na zorganizowanie takiej inscenizacji.

Bitwa pod Emesą

Niebawem do Antiochii wkroczył Aurelian i ukarał stronników Zenobii. Następnie cesarz kontynuował ofensywę zajmując liczne syryjskie miasta. Do decydującej rozgrywki doszło pod Emesą.

Według Zosimosa Zenobia miała zgromadzić bardzo liczną, bo aż 70 tysięczną armię, co wydaje się szacunkami zdecydowanie zawyżonymi.

Przebieg bitwy pod Emesą był bardzo podobny do tej spod Immae – rzymska jazda upozorowała ucieczkę odciągając konnicę Zenobii z pola walki, w tym czasie rzymska piechota uderzyła na piechotę wroga i ją rozbiła. W drugiej fazie bitwy powróciła jazda ale zmęczona uganianiem się za rzymską kawalerią nie była już wstanie rozbić szyku rzymskiej piechoty i została pokonana.

Oblężenie Palmyry

Zenobia schroniła się w Palmyrze, gdzie szybko została oblężona przez Rzymian. Jej sytuacja była tragiczna, straciła prawie całą armię, w dodatku Aurelian zdołał przeciągnąć przekupstwem część sojuszników Zenobii na swoją stronę.

Kobieta liczyła jeszcze na odsiecz ze strony Persów, ale gdy ta została powstrzymana przez Rzymian, postanowiła uciec z miasta.

Plan miał szansę się udać. Zenobia wydostała się z Palmyry i na wielbłądach próbowała dotrzeć przez pustynię do Persji. Rzymski pościg dopadł ją nad brzegami Eufratu. Uzurpatorka dostała się do niewoli.

W Historia Augusta czytamy, że gdy przyprowadzono Zenobię przed oblicze Aureliana ten zapytał: „I cóż, Zenobio? Odważyłaś się szydzić z cesarzy rzymskich?” – na co kobieta odparła: „Uznaję cię za cesarza, bo zwyciężasz; nie uznawałam Galiena, Aureolusa i innych”.

Ta wymiana zdań prawie na pewno została zmyślona przez autora Historia Augusta, żeby dodać chwały Aurelianowi.

Palmyra wciąż broniła się, ale mieszkańcy nie widząc sensu na kontynuowanie walki poddali się. Aurelian oszczędził zbuntowane miasto, ograniczając się jedynie do wzięcia wielkich łupów.

Cesarz pozostawił w Palmyrze garnizon i ruszył do Emmesy, gdzie osądził prowodyrów buntu. Wojsko domagało się śmierci Zenobii, ale Aurelian wolał zachować ją przy życiu. Głową zapłaciło za bunt kilku prominentnych doradców Zenobii, w tym sławny retor Kasjusz Longinus.

Rzymska niewola

Dalsze losy Zenobii są dość tajemnicze – zdaniem Zosimosa, kobieta zginęła w katastrofie morskiej, w czasie podróży do Rzymu. Inaczej sprawy przekazuje Eutropiusz, który pisał, że uzurpatorka uświetniła triumf Aureliana w Rzymie.

W tym momencie znowu spotykamy rozbieżne opinie na temat dalszych losów naszej bohaterki. Według Malalasa Zenobia po triumfie została ścięta. Większość źródeł jednak inaczej przedstawia rzymski etap życia Zenobii. Mianowicie kobieta miała zostać oszczędzona przez cesarza, który podarował jej wille w Tibur (dzisiejsze Tivoli), gdzie opływając w luksusy spędziła resztę życia.

 

 

„A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie

 

i razem wszyscy radość nam swą okażcie”

 W starożytności aktorzy tymi słowami kończyli występy na scenie. Czasy się zmieniły, więc jeśli powyższy artykuł przypadł Wam do gustu nie musicie dawać oklasków; swą sympatię możecie okazać w inny sposób – obserwując Antyczny.blog i udostępniając tworzone przeze mnie treści na Twiterze i Facebooku lub zapisując się do poniższego newslettera.

Bibliografia

Źródła

Historycy Cesarstwa Rzymskiego. Żywoty cesarzy od Hadriana do Numeriana, tłum. H. Szelest, 1966.

 

Opracowania

Kotula T., 2006, Aurelian i  Zenobia, Wrocław.

Suski R., 2008, Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego za panowania cesarza Aureliana 270 – 275, Kraków.