Cyrus Wielki – twórca Imperium perskiego

Jego przyszłą wielkość zwiastowały przepowiednie. Stworzył rozległe imperium rozciągające się od Morza Egejskiego do Indii. Stał się archetypem dobrego władcy opiewanego w antycznych dziełach. Na jego czynach wzorował się sam Aleksander Wielki. Przez Persów nazywany Królem Królów, przez Żydów Mesjaszem, przez greckich poddanych – prawodawcą; przez Babilończyków – Wyzwolicielem. Kurush znany w naszym kręgu kulturowym pod imieniem Cyrus inspirował kolejne pokolenia – od Aleksandra Wielkiego przez Scypiona Afrykańskiego Starszego, który nie rozstawał się z biografią Cyrusa, po Shirin Ebadi, laureatkę Pokojowej Nagrody Nobla z 2003 roku.

Dziecko z przepowiedni

W starożytności wierzono, że przyjściu na świat dziecka, któremu pisana jest wielka przyszłość, towarzyszą przepowiednie i dziwne znaki. Nie inaczej było w przypadku Cyrusa.

Cyrus urodził się około 598 roku p.n.e jak syn króla Anszanu Kambyzesa i królewny Mandany, córki Astyagesa, potężnego króla Medii. Według Herodota król Medów miał sny, które zinterpretowano jako zapowiedz zniszczenia jego państwa przez syna jego córki. Astyages aby oszukać przeznaczenie wydał Mandanę za mało znaczącego Kambyesa z rodu Achemenidów, władcę Persów. Mimo tego posunięcia niepokojące sny wciąż nękały króla Medów. Astyages postanowił zgładzić wnuka i w ten sposób odwrócić zły los.

Zadanie to król powierzył Harpagosowi – jednemu z medyjskich arystokratów. Ten jednak zamiast zabić chłopca porzucił go w górach, gdzie przyszłego zdobywcę znalazł pasterz i wziął na wychowanie. Gdy po latach wydało się że Harpgos nie wykonał rozkazu spotkała go straszna kara. Astyages – zabił syna Harpagosa, rozkazał upiec jego ciało i podał nieświadomemu ojcu na uczcie.

Dalsze losy Cyrusa giną w morkach historii, po raz kolejny spotykamy go jako mężczyznę już 40 letniego, kiedy obejmuje władzę po ojcu. Cyrus okazał się na tyle utalentowanym i energicznym władcą że Astyages postanowił go usunąć z tronu.

Pierwszy krok ku imperium

Król Medii  wysłał przeciw wnukowi armię pod wodzą Harpagosa. Ten niezbyt mądry krok miał drogo kosztować Astyagesa – Harpagos zdradził władcę, który tak okrutnie potraktował jego syna i przeszedł na stronę Cyrusa. Autorytet króla Medów był tak niski, że druga armii pod jego osobistym dowództwem również zbuntowała się, żołnierze pochwycili niefortunnego króla i wydali w ręce Cyrusa.

Król Persji wkroczył do Ekbatany, stolicy Medii, gdzie zdobył bajeczne łupy. Cyrus po zwycięstwie wyjątkowo łaskawie obszedł się z pokonanymi – nie zburzył stolicy Medii, oszczędził również Astyagesa. Co dla nas może wydawać się humanitaryzmem, dla poddanych Cyrusa mogło być jednak oznaką słabości.

Pokonanie Medii zapoczątkowało efekt domina. Sąsiednie mocarstwa – Lidia i Babilonia usiłowały wyrwać dla siebie jak największy kawał ziem niegdyś należących do Medów. Cyrus musiał bronić nowych zdobyczy terytorialnych.

Dwuznaczna przepowiednia

Pierwszy uderzył król Lidii – Krezus. Sławny z przysłowiowych bogactw władca, był przesądny, jak większość ówczesnych ludzi. Król przed podjęciem wyprawy na wschód postanowił zaczerpnąć rady wyroczni Apollina.

Pytia zazwyczaj dawała mętną odpowiedź i tym razem nie było inaczej. Odpowiedz wyroczni brzmiała – „Jeśli wyruszysz na wojnę wielkie królestwo upadnie”. Krezus zinterpretował słowa wieszczki jako zapowiedz swojego sukcesu i upadku Persji. Przepowiednia miała się faktycznie sprawdzić, ale nie tak, jak to sobie wyobrażał król Lidii.

Wrogie armie starły się w Kapadocji, gdzie doszło do wielkiej, nierozstrzygniętej bitwy w okolicy Pterii. Wobec późnej pory roku Krezus postanowił przerwać działania wojenne i zawrócił do Sardes, stolicy swego państwa, rozpuszczając większość armii.

Decydujący cios planował zadać król Lidii w przyszłym roku, kiedy dołącza do niego sojusznicy z Egiptu, Babilonii i Sparty.

Cyrus pokrzyżował jednak plany Krezusa ruszając do ofensywy zimą. W starożytności ze względów logistycznych niechętnie toczono walki o tej porze roku, dlatego atak Persów kompletnie zaskoczył Lidyjczyków.

Na niewielkiej równinie zwanej później Polem Cyrusa stanęły oko w oku wrogie wojska. Persowie mieli przewagę liczebną, mimo to Cyrus obawiał się znakomitej jazdy lidyjskiej.

Pomysł na zneutralizowani groźnej konnicy przeciwnika podsunął królowi Harpagos, który zaproponował żeby  z przodu linii bojowej ustawić wielbłądy, do których woni nie były przyzwyczajone lidyjskie konie. Dzięki temu fortelowi Cyrusowi udało się pokonać wroga.

Wkrótce po tym upadła stolica Lidii, Sardes. Losy Krezusa owiane są mgłą niejasności. Według Herodota Cyrus obszedł się wyjątkowo łaskawie z Krezusem – obsypał go podarunkami i uczynił swoim doradcą. Wedle relacji „Ojca historii” Krezus miał przeżyć swego zwycięzcę.

Inną wersję podaje oficjalne sprawozdanie Cyrusa – „W maju pomaszerował do kraju Lidyjczyków. Zabił ich króla. Zabrał łupy. Osadził w Lidii własną załogę. Potem ta załoga i sam król tam zostali”.

Zdaniem A.T. Olmsteada rozbieżności wynikają z propagandy głoszonej przez wpływowych kapłanów Apollona Delfickiego, którzy obawiali się, że ich ośrodek poniesie uszczerbek po upadku Krezusa, który był bardzo hojnym dla ich boga. Kapłani rozgłaszali alternatywna wersję dalszych losów Krezusa, w której król Lidii stał się prawą ręką Cyrusa Wielkiego.

Persowie kontra Spartanie

Przebywając w Lidii Cyrus po raz pierwszy spotkał się z Grekami. Na wybrzeżu dzisiejszej Turcji leżało wiele greckich miast założonych w czasach Wielkiej Kolonizacji. Większość greckich poleis nie chciało podporządkować się władzy Cyrusa. Wyjątek stanowił Milet, ludne i bogate miasto, które dobrowolnie uznało zwierzchnictwo króla.

Pers siłą podporządkował sobie krnąbrne miasta. Niektóre zostały wzięte szturmem, mieszkańcy innych, jak Fokaj i Teos ze strachu przed najeźdźcami, porzucili dotychczasowe siedziby i udali się za morze, gdzie założyli nowe miasta.

Mniej więcej w tym czasie przed obliczem króla królów stanęło poselstwo ze Sparty. Butni Lacedemończycy oświadczyli zdumionemu władcy, żeby nie ważył się krzywdzić któregokolwiek z greckich miast, bo Spartanie go ukarzą! Zdezorientowany śmiałością posłów, Cyrus miał zapytać – „Kim są Spartanie”?

To niewinne pytanie musiało bardzo zaboleć dumnych Lacedemończyków, którzy sądzili, że ich sława wojenna jest znana barbarzyńcy. Cyrusowi nie dane było zmierzyć się z armią spartańską. Dopiero Kserkses pół wieku później miał dowiedzieć się kim są i co potrafią spartańscy wojownicy.

Po pokonaniu Lidii Cyrus wyruszył na wschód gdzie podbił rozległe ziemie. Aby zabezpieczyć wschodnie rubieże wzniósł szereg miast, nazywając jedno z nich swoim imieniem – Cyropolis.

Mane, tekel, fares

Po kampaniach na zachodzie i wschodzie przyszedł czas na rozprawienie się z Babilonią. Międzyrzecze było jednym z najbogatszych regionów ówczesnego świata. Babilon prawdopodobnie najludniejszym i najwspanialszym miastem.

W Mezopotamii  działo się jednak źle. Król Nabonid zraził do siebie wszystkich poddanych – wpływowych kapłanów Marduka faworyzowaniem boga Sina, arystokrację mianowaniem obcokrajowców na najwyższe stanowiska państwowe, prosty lud uciskiem podatkowym i nieudolny zarządzaniem kanałami, co doprowadziło do głodu. Wrodzy władzom byli też Żydzi przesiedleni do Mezopotamii jeszcze przez Nabuchodonozora Wielkiego.

Cyrus uderzył i zmiażdżył armię babilońską w bitwie pod Opis. Następnie obległ stolicę królestwa – Babilon. Miasto miało potężne mury i wydawało się nie do zdobycia. Persom dzięki pracom inżynieryjnym udało się obniżyć poziom rzeki dzięki czemu zaskoczyli obrońców i wkroczyli do miasta w miejscu w którym nikt ich się nie spodziewał.

Jesienią 539 roku p.n.e Cyrus przygotowywał się do uroczystego wjazdu do Babilonu. Król Persji znajdował się u szczytu potęgi. W ciągu zaledwie 10 lat pokonał trzy z czterech wielkich mocarstw ówczesnego świata. Kolejno padały Media, Lidia i wreszcie Babilonia. Jedynie prastary Egipt cieszył się jeszcze niezależnością.

Cylinder Cyrusa

Cyrus wjeżdżał do Babilonu – jako najpotężniejszy człowiek na Ziemi. Pers nie wkraczał jednak do miasta jako zdobywca lecz jako … wyzwoliciel!

Cyrus był bowiem nie tylko wytrawnym wodzem, ale również mistrzem dyplomacji i propagandy. Achemenida szybko doszedł do porozumienia z częścią miejscowych elit, w efekcie czego zdobył akceptację swej władzy. Namacalnym dowodem talentów autokreacji króla był tak zwany cylinder Cyrusa.

Na Cylindrze Cyrusa, Pers przedstawił poprzednika na tronie, Nabonida jako uzurpatora i ogłosił się prawowitym władcą Babilonu, przywołanym do miasta przez samego boga Marduka.

Sam cylinder uważany jest przez część historyków za pierwszą w historii kartę praw człowieka. Stał się symbolem tolerancji i szacunku do innych narodów i wyznań. Kopia cylindra znajduje się w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Yorku.

Ostatnia wojna

Mimo zaawansowanego wieku Cyrus nie porzucił wojowniczych zapędów. Jego imperium zagrażały od wschodu koczownicze ludy. Pomimo przestróg wieszczka Ojbaresa, który radził zaprzestania dalszych wojen, Król Królów wyruszył na kolejną, jak się okazało, ostatnią wojnę w swym życiu.

Okoliczności śmierci Cyrusa są owiane mgłą niejasności. Dysponujemy trzema relacjami na temat ostatnich dni wielkiego zdobywcy. Najpopularniejsza jest historia przytoczona przez Herodota z Halikarnasu.

Według relacji „Ojca historii” Cyrus usiłował podporządkować sobie koczownicze ludy zwane Massagetami. Poprosił o rękę królowej koczowników – Tomyris. Gdy ta odmówiła, Persowie najechali ziemie Saków. Początkowo wszystko szło po myśli króla Persji. Udało mu się podstępem pokonać część wojsk Saków dowodzonych przez syna Tomyris – Spargapisesa. Upokorzony barbarzyńca popełnił samobójstwo.

Wkrótce karta odwróciła się. Armia perska została rozgromiona przez Saków. Według Pompejusza Trogusa, Sakowie zwabili Persów do górskiej przełęczy, gdzie zastawili na nich zasadzkę. Poległa większość Persów wraz z samym Cyrusem.

Po bitwie królowa rozkazała odszukać ciało Cyrusa, odcięła mu głowę i wsadziła do bukłaka po winie wypełnionego krwią. Trogus uzupełnia przekaz Herodota, pisząc, że Tomyris potępiła okrucieństwo Cyrusa słowami: „Nasyć się krwią, której łaknąłeś i którą nigdy nie mogłeś się nasycić”.

Cyrus Wielki został pochowany w grobowcu w Parsagrandach. Na grobowcu wyryto skromny napis w języku greckim i perskim: „Tutaj spoczywam ja, Cyrus, król królów”.

Legenda Cyrusa

Dobre imię Cyrusa przetrwało w świadomości potomnych. Pers znalazł uznanie nawet w oczach Greków, którzy nie pałali sympatią do Wschodu. Ksenofont napisał na pół zmyśloną biografię Cyrusa zatytułowaną „Cyropedia”.

W oczach Ksenofonta Cyrus był wielkim  władcą: „Przyćmił wszystkich innych monarchów, i tych którzy byli przed nim, i późniejszych”. „Niezależnie od tego, kogo podbił, wzbudzał w nim głębokie pragnienie sprawienia mu przyjemności i zyskania jego dobrej opinii. Pokonani odkrywali w sobie chęć podporządkowania się jego rządom – jego i nikogo innego”.

Czynami Persa inspirowali się kolejni wielcy wodzowie i władcy. Wedle słów Nearchosa, Aleksander Wielki zdecydował się na przemarsz przez Mekran, pustynną krainę chcąc przewyższyć Cyrusa, który wedle legendy stracił całą armię oprócz siedmiu ludzi maszerując przez ten niegościnny teren.

Renesans zainteresowania dokonaniami Cyrusa Wielkiego przypada na lata rządów szacha Pahlaviego. Ambitny władca pragnął stworzyć z Iranu trzecie po USA i ZSSR mocarstwo na świecie. Jednym z symboli jego państwa został tzw. Cylinder Cyrusa, który został umieszczony na fladze państwowej. Szach nazwał swego pierworodnego syna nie arabskim imieniem, ale perskim – Cyrus.

Wybór Cyrusa na symbol mocarstwowego Iranu nie był przypadkowy. Pamięć o dobrym króla wciąż żyła w świadomości mieszkańców Iranu. Ryszard Kapuściński w „Szachinszachu” przytacza taka opinię jednego z perskich rozmówców na temat tego władcy: „Owszem, mieliśmy wspaniałych szachów, takich jak Cyrus i Abbas, ale to są naprawdę odległe czasy”.

Pamięć o dobrym królu, który szanował inne religie przetrwała do czasów współczesnych. W 1994 roku Australijczycy wybrali Cyrusa Wielkiego jako symbol pokojowej koegzystencji wielu ludów i religii w jednym państwie. Pomnik Cyrusa stanął w parku w Sydney.

Do spuścizny po twórcy Imperium perskiego odwoływała się w 2003 roku Shirin Ebadi, laureatka Pokojowej Nagrody Nobla, mówiąc: „Jestem Iranką, potomkinią Cyrusa Wielkiego. Ten cesarz ogłosił będąc 2,5 tysiąca lat temu u szczytu potęgi, że „nie będzie panować nad ludźmi, którzy go nie chcą”. Obiecał nie zmuszać nikogo do zmiany wiary oraz zagwarantował wolność dla wszystkich. Kartę Cyrusa Wielkiego można uznać za podwaliny współczesnej karty praw człowieka”.

 

Czytasz mój blog regularnie? Potrzebuję Twojego wsparcia! Wszystkie treści udostępniam bezpłatnie, nie oznacza to jednak, że powstają bez kosztów.

Możesz wesprzeć mnie za pośrednictwem – Patronite.pl. Żeby zobaczyć jakie możesz zyskać bonusy kliknij – tutaj.

 

 

„A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie

i razem wszyscy radość nam swą okażcie”

 W starożytności aktorzy tymi słowami kończyli występy na scenie. Czasy się zmieniły, więc jeśli powyższy artykuł przypadł Wam do gustu nie musicie dawać oklasków; swą sympatię możecie okazać w inny sposób – obserwując Antyczny.blog i udostępniając tworzone przeze mnie treści na Twiterze i Facebooku lub zapisując się do poniższego newslettera.

 

Bibliografia

 

Źródła

Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa, tłum. I. Lewandowski, Warszawa 1988.

Poliajnos, Podstępy wojenne, przeł. M. Borowska, 2003.

Ktezjasz, Historia Persji, w: Focjusz, Biblioteka, tom I, kodeksy 1-187, przeł. O. Jurewicz.

Herodot, Dzieje, przeł. S. Hammer, 2011.

Ksenofont, Wychowanie Cyrusa, przeł. K. Głombiowski, B. Burliga, A. Marchewka, A. Ryś, 2014.

 

Opracowania

 

Olmstead A.T., 1974, Dzieje Imperium Perskiego, Warszawa.

Saggs H.W.S., 1973, Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa.

Kapuściński R., 2008, Szachinszach, Warszawa.