Bitwa nad rzeką Tat

Starcie nad rzeką Tat było największą bitwą w trakcie wojny domowej między Spartokidami rywalizującymi o tron Królestwa Bosporańskiego.

W tym samym czasie, gdy diadochowie toczyli zaciekłe walki o schedę po Aleksandrze Wielkim, na północy rozgrywały się równie dramatyczne zmagania o władzę w Królestwie Bosporańskim. Sytuacja w tym państwie zawsze pozostawała w cieniu wydarzeń rozgrywających się w innych rejonach greckiego oikumene.

Okres, który poruszę w tym tekście należał do burzliwych. Na arenie międzynarodowej w tej części świata zachodziły poważne zmiany – potęga Scytów powoli chyliła się ku upadkowi, zaś dominującą role na stepach czarnomorskich zaczęły odgrywać plemiona sarmackie.

Relacje pomiędzy Scytami a Grekami zmieniały się na przestrzeni lat przechodząc w różnych okresach historii ze stanu otwartej wrogości do przyjaźni. Jednak od roku 310 p.n.e. w rozgrywkach pomiędzy władcami Scytów a królami Bosporu pojawił się nowy gracz polityczny, który w przyszłości zdominował obie strony.

Wydarzenia do których doszło po śmierci Pairisadesa były poważnym wstrząsem dla Królestwa Bosporańskiego. Po latach spokoju państwo rozdarła wojna domowa toczona pomiędzy synami zmarłego władcy. W zmaganiach pomiędzy Satyrosem a Eumelosem aktywnie uczestniczyły posiłki scytyjskie i sarmackie.

Królestwo Bosporańskie

Krymskie poleis leżące na wschodzie półwyspu krymskiego: Myrmecium, Cepi, Tyritace i prawdopodobnie Hermonassa zagrożone naporem Scytów uznały przewodnictwo Pantikapajon i stworzyły około roku 480 p.n.e,  państwo zwane Królestwem Bosporańskim. Władze sprawowała w nim od roku około 438 p.n.e dynastia Spartokidów. Bosporańscy dynaści tytułowali się mianem archontów Bosforu i Theodosji oraz królami Sindów, Toretów, Dandariów i Psessów lub krócej królami Sindów i Meotów.

Zagrożenie ze strony sąsiednich koczowniczych ludów integrowało królestwo. Długie, bo ponad trzydziestoletnie panowanie króla Pairisadesa było okresem dobrobytu dla Greków. Spartokida musiał co prawda w 328 roku p.n.e stoczyć nieudaną wojnę ze Scytami, ale kolejne lata były spokojne.

Brat przeciwko bratu

Swoista belle epoque skończyła się jednak wraz ze śmiercią starego króla. Pairisades pozostawił trzech synów: Satyrosa, Eumelosa i Prytanisa. Władza miała przypaść najstarszemu – Satyrosowi. Jednak w czasach, w których […] ani urodzenie, ani sprawiedliwość nie dają ludziom królestw, lecz przypadają one w udziale tym, którzy potrafią dowodzić wojskiem i rozsądnie prowadzić sprawy polityczne, kwestia następstwa tronu wcale nie była tak oczywista.

Młodszy brat nowego władcy, Eumelos, uważał, że bardziej zasługuje na władzę. Swe roszczenie zamierzał zrealizować za pomocą siły. Zbiegł na wschód, gdzie  zawarł sojusz z królem plemienia Siraków – Arifarnesem, który miał mu dostarczyć posiłków wojskowych.

Sirakowie byli przedstawicielami pierwszej fazy migracji sarmackich plemion, które wyruszyły na zachód prawdopodobnie pod koniec IV wieku p.n.e, zagrażając pozycji Scytów w rejonie Morza Czarnego. Sirakowie zamieszkiwali tereny położone w pobliżu dzisiejszej rzeki Kubań, sąsiadując od zachodu z Królestwem Bosporańskim.

Wobec faktu, iż Satyros korzystał ze wsparcia Scytów, a jego konkurent z pomocy sarmackich Siraków, wojna pomiędzy braćmi przestała być tylko walką dwóch pretendentów do tronu. Stała się elementem rywalizacji scytyjsko-sarmackiej, o hegemonię w rejonie północno-zachodniego wybrzeża Morza Czarnego.

Wiadomość o buncie poważnie zaniepokoiła Satyrosa. Nowy władca postanowił nie czekać aż pod murami stolicy pojawią się sarmaccy sojusznicy uzurpatora, tylko przejąć inicjatywę i rozgromić armię Eumelosa  już na wschodzie.

Król staranie przygotował się do kampanii przeciw zbuntowanemu bratu. Zebrał silną, liczącą około 34 tysięcy wojowników armię. W jej skład wchodziła miedzy innymi grecka i tracka piechota najemna. Grecy w sile około 2 tysięcy byli prawdopodobnie hoplitami walczącymi w szyku falangi. Co do Traków, których oddział liczył około 2 tysięcy wojowników, istnieją rozbieżności co do tego czy byli to ciężkozbrojni, czy lekkozbrojni; większość badaczy jest zdania że byli oni lekkozbrojnymi peltastami.

Łącznie Satyros dysponował około 24 tysiącami piechoty i 10 tysiącami jazdy. Najlepszymi jednostkami w jego armii byli najemnicy i scytyjska konnica. Wojskom królewskim towarzyszył duży tabor, na wozach przewożono ogromne ilości prowiantu, sprzętu wojskowego i innych materiałów. Wskazywać to może, że Satyros spodziewał się długiej kampanii.

Król, maszerując na wschód, przeprawił się przez rzekę Tat, będąca jednym z dopływów rzeki Hypanis, a następnie rozbił obóz, otaczając go na scytyjską modłę wozami. Diodor nie opisuje wydarzeń poprzedzających starcie. Prawdopodobnie na wieść, że wojska Satyrosa przeprawiły się na druga stronę rzeki, Sirakowie wyruszyli z leżącej nieopodal stolicy, aby zetrzeć się w polu z wrogiem. Eumelos i Arifarnes dysponowali znaczną przewagą liczebną, król Siraków prowadził około 20 tysięcy konnych i 22 tysięcy pieszych wojowników.

Bitwa nad rzeką Tat

Ciężko na podstawie ubogich informacji źródłowych odtworzyć ordre de bataille wałczących stron. Satyros ustawił swoją najlepszą piechotę złożoną z najemników na prawym skrzydle. Prawdopodobnie dowodził tymi ludźmi Meniskus – dowódca najemników. Sam król zajął pozycję na lewej flance, stając zgodnie ze scytyjskim zwyczajem na czele doborowych oddziałów jazdy. Wątpliwość budzi ustawienie piechoty scytyjskiej, część historyków umieszcza ją w drugiej linii. Być może część Scytów została oddelegowana na prawe skrzydło, aby wzmocnić skromne, liczące zaledwie 4 tysiące ludzi siły Meniskusa. Diodor milczy na temat udziału scytyjskich piechurów w walce, co może wskazywać, że ta formacja nie odegrała większej roli w bitwie.

Po drugiej stronie, Sirakowie ustawili się w następującym porządku. Prawe skrzydło – uważane za bardziej honorowe – zajął król Arifarnes na czele jazdy. Piechota pod wodzą Eumelosa rozwinęła się na lewym skrzydle na wprost greckich i trackich najemników.

Bitwa zaczęła się od szarży Satyrosa na konnicę Arifarnesa. Walka między scytyjskimi a sarmackimi jeźdźcami była zacięta, na co wskazuje przekaz Diodora mówiący, że po obu stronach poległo wielu wojowników. Ostatecznie ludziom Satyrosa udało się pokonać Siraków i zmusić ich do ucieczki. Spartokida ruszył w pogoń za Arifarnesem, ale w porę zreflektował się że jego prawe skrzydło znajduje się w niebezpieczeństwie.

W czasie gdy trwał bój konnicy, na drugim skrzydle starła się piechota. Tutaj lepiej poszło Eumelosowi, który zmusił do odwrotu greckich i trackich najemników. Sukces był blisko, ale w tym momencie pojawiła się jazda Satyrosa. Scytyjska konnica atakując od tyłu i od flanek sarmacką piechotę łatwo uporała się z oddziałami Eumelosa, pieczętując ostateczny sukces Satyrosa II w całej batalii.

Diodor nie podaje liczby poległych, biorąc jednak pod uwagę fakt, że w antycznych bitwach najwięcej ludzi ginęło w trakcje ucieczki, można założyć, że straty Eumelusa i Arifarnesa musiały być znaczne. Szczególnie w piechocie, która po rozbiciu szyku, pozbawiona osłony jazdy stała się łatwym łupem dla scytyjskich jeźdźców.

Satyrus odniósł świetne, lecz niepełne zwycięstwo. Uzurpatorowi udało się zbiec z pola bitwy i wciąż stanowił potencjalne źródło zagrożenia dla władzy króla. Eumelos i Arifarnes znaleźli schronienie w stolicy Sarmatów, leżącej nad rzeką Tat.

Oblężenie stolicy Siraków

Miasto było trudne do zdobycia – leżało w niedostępnym terenie i posiadało solidne umocnienia. Twierdzę otaczały wody rzeki Tat, podejście do umocnień utrudniały okoliczne lasy, bagna i urwiska. Miasto chroniła silna drewniana palisada, wzmocniona wysokimi, wystającymi przed lico murów wieżami. Zaatakować stolicę Siraków można było jedynie z dwóch kierunków, od strony bram wjazdowych. Do twierdzy prowadziły dwa wejścia. Dostęp do bramy prowadzącej do cytadeli był łatwiejszy, jednak ten fragment murów był bardzo mocno ufortyfikowany. Po drugiej stronie znajdowała się druga brama, która wiodła do miasta. Ta była słabiej umocniona, ale z kolei dostęp do niej był utrudniony przez pobliskie bagno i mokradła.

Satyros, widząc obronność miejsca, początkowo nie próbował atakować twierdzy. Spartokida zaczął plądrować okolicę, paląc wsie, biorąc bogate łupy oraz wielu jeńców. Prawdopodobnie król Bosporu usiłował w ten sposób wywrzeć presję na Arifarnesie i sprowokować go do walki w otwartym polu, lub zmusić króla Siraków do wydania Eumelosa.

Arifarnes nie dał się wywabić zza murów, wobec czego Satyros postanowił zdobyć szturmem twierdzę wroga. Archont poprowadził główne uderzenie na cytadelę, atak został jednak odparty z dużymi stratami po stronie Satyrosa. Wobec niepowodzenia pierwszego uderzenia, Satyros, zaczął przygotowywać uderzenie na pałac od strony drugiej bramy. Ponieważ dostęp do fortyfikacji utrudniał las, wojownicy króla przez trzy dni pracowali przy wycince drzew.

Arifarnes przestraszony postępami wroga usiłował przeszkodzić im, wysyłając łuczników, którzy atakowali ludzi pracujących przy wyrębie lasu.

Mimo wielu trudności wojownicy Satyrosa czwartego dnia podeszli pod mury, gdzie zostali zasypani przez obrońców gradem pocisków. Meniskus, dowódca najemników został zmuszony do odwrotu przez przeważające siły wroga. Satyros widząc, że jego ludzie znaleźli się w niebezpieczeństwie, pospieszył na odsiecz Meniskusowi.

W tym momencie Tyche opuściła archonta. W wirze walki Satyros został zraniony włócznią w ramię i musiał opuścić plac boju. Rana okazała się śmiertelna, król zmarł w obozie przed nastaniem świtu.

Panowanie najstarszego syna Pairisadesa trwało zaledwie dziewięć miesięcy. Śmierć władcy Bosporu była punktem zwrotnym w wojnie.

Meniskus, który objął po śmierci króla dowództwo nad armią, postanowił zwinąć oblężenie i pomaszerował z wojskiem do miasta Gargaza, identyfikowanym z miejscowością Gerousa wymienianą przez Klaudiusza Ptolemeusza.

Z Gargazy Meniskus wysłał ciało Satyrosa drogą wodną do stolicy Pantikapajon. W stolicy Prytanis wyprawił bratu okazały pogrzeb i złożył jego ciało w królewskim grobowcu. Następnie Prytanis szybko podążył do Gargazy i przejął komendę nad wojskiem; tam też ogłosił się królem.

Eumelos przechodzi do kontrataku

Eumelos, dla którego śmierć brata była wybawieniem z bardzo trudnej sytuacji, wysłał do Prytanisa posłów z propozycja podziału władzy. Jego oferta została jednak odrzucona.

Z niejasnych powodów Prytanis nie kontynuował kampanii przeciw bardzo wówczas osłabionemu Arifarnesowi, lecz pozostawił część wojsk jako garnizon w Gargazie, a na czele reszty armii pomaszerował do Pantikapajon.

Zwłoka ta jak czas pokazał, okazała się zgubna dla Prytanisa. Eumelos wykorzystał nieobecność większych sił konkurenta do władzy i z pomocą Siraków przeszedł do kontrofensywy.

Udało mu się zdobyć Gargazę i kilka innych miast. Następnie Eumelos pokonał wojska rywala w bitwie i osaczył go na przesmyku na Krymie. Pokonany Prytanis zmuszony został zrzec się władzy. Jednak przy pierwszej okazji zerwał warunki porozumienia. Gdy Prytanisowi udało się przedostać do stolicy, próbował odzyskać władzę, ale szybko został po raz kolejny pokonany. Niefortunny władca zbiegł do miasta Gardens, gdzie został zamordowany.

Król nie potrzebuje krewnych

Głupi, kto ojca zabiwszy synów pozostawia przy życiu. Słowa wiersza greckiego poety Stasinosa mogłyby posłużyć za motto w polityce wewnętrznej Eumelosa po zdobyciu upragnionego tronu.

Nowy król rozpoczął swe panowanie od krwawych czystek, wymordował przyjaciół Satyrosa i Prytanisa. Nie oszczędził także ich rodzin. Jedynie młodemu synowi Satyrosa, Pairisadesowi udało się zbiec do króla Scytów Agarusa.

Brutalne metody wywołały oburzenie obywateli Pantikapajon. Wrzenie musiało być duże, albowiem Eumelos, aby uspokoić nastroje, ogłosił przywrócenie obywatelom praw ojców. Tym zręcznym posunięciem zdołał przekonać poddanych do swojej osoby.

Mocarstwowe plany

Nowy archont pomijając krwawy początek panowania, okazał się dobrym władcą. Eumelos, prowadził aktywną politykę w basenie Morza Czarnego:  dla dobra żeglujących po Morzu Czarnym ruszył na wojnę z barbarzyńskimi plemionami, które zwykle na nich  napadały – Heniochów, Taurów i Achajów. Oczyścił morze z piratów, przez co nie tylko w jego królestwie, lecz niemal na całym świecie kupcy wysławiali jego szlachetność, dzięki czemu zyskiwał najlepsze nagrody za swe uczynki.

Sukcesy w walkach z piratami grasującymi na Morzu Czarnym przyczyniło się do wzrostu znaczenia Spartokidów wśród tamtejszych poleis. Król dzięki zwycięskim wojnom z sąsiednimi ludami barbarzyńskimi poszerzył granice swego państwa. Spartokida prowadził aktywną politykę zagraniczną; wspierał Bizancjum, Synopę i Kallantię w trakcje wojen jakie toczyły z sąsiadami.

Innym przykładem aktywności archonta było założenie nowego miasta, które Eumelos zasiedlił uciekinierami z Kallantii, greckiego miasta na Morzem Czarnym zdobytego przez Lizymacha, króla Tracji.

Diodor przypisuje Eumelosowi ambitne plany podporządkowania sobie wszystkich ludów zamieszkujących wybrzeża Pontu.

Następcą tragicznie zmarłego Eumelosa był jego syn Satyros III. Śmierć energicznego władcy rozwiała marzenia o mocarstwowej pozycji Spartokidów w regionie i obnażyła wszystkie słabości Królestwa Bosporańskiego.

Niniejszy artykuł jest popularnonaukową wersją tekstu opublikowanego na łamach naukowego periodyku „Res Militaris”.

Artykuł został nieco skrócony, usunięte zostały również przypisy. Papierowe wydanie czasopisma „Res Militaris” można zakupić na stronie wydawnictwa Tetragon.

Czytasz mój blog regularnie? Potrzebuję Twojego wsparcia! Wszystkie treści udostępniam bezpłatnie, nie oznacza to jednak, że powstają bez kosztów.

Możesz wesprzeć mnie za pośrednictwem – Patronite.pl

 

„A jeśli dobra sztuka, oklaski dajcie

 

i razem wszyscy radość nam swą okażcie”

  W starożytności aktorzy tymi słowami kończyli występy na scenie. Czasy się zmieniły, a wraz z nimi środki wyrażania opinii, więc jeśli powyższy artykuł przypadł Wam do gustu nie musicie dawać oklasków; swą sympatię możecie okazać w inny sposób – obserwując Antyczny.blog i udostępniając tworzone przeze mnie treści na Twiterze i Facebooku lub zapisując się do poniższego newslettera.

Wybrana literatura

Źródła:

Diodorus Siculus, The Library of History.

Claudius Ptolemy, The Geography.

Strabo, The Geography.

Opracowania:

Cernenko E. V., The Scythians 700-300 B.C., London 1983.

Gaidukevivh V. F., Боспорское царство, Moskwa-Leningrad 1949.

Hind J., The Bosporan Kingdom, [w:] The Cambridge Ancient History [CAH], vol. 6: The Fourth Century BC, ed. D. M. Lewis, J. Boardman, S. Hornblower, M. Ostwald, Cambridge 2008, s. 476-511.

Mielczarek M., The Army of the Bosporan Kingdom, Łódź 1999.

Scholl T., Bitwa nad rzeką Tat, „Meander”, 32, 1977, s. 218-226.

Smirnow A., 1974, Scytowie, przeł. J. Dancygier, Warszawa.

Sulimirski T., Sarmaci, przeł. A. i T. Baranowscy, Warszawa 1979.